Próbą uzgodnienia przeciwstawnych podejść w badaniach nad komunikacją – antropologicznego (zob. Kulturowe znaczenia komunikacji niewerbalnej ) i cybernetycznego (zob. Cybernetyczne ujęcie komunikacji ) – stał się jej systemowy model opracowany przez Gregory Batesona (1904-1980) i kontynuatorów jego podejścia. Uczony bardzo mocno podkreślał współistnienie i ważność obydwu wymiarów komunikacji – werbalnego i niewerbalnego. Był on absolwentem biologii i antropologii, prowadził badania na Bali i w Nowej Gwinei, ponadto żywo interesował się cybernetyką i przyczynił się do uruchomienia słynnych interdyscyplinarnych spotkań Macy Conferences poświęconych tej problematyce. W latach 1941-1960 gromadziły one reprezentantów różnorodnych dyscyplin, takich jak: fizyka, biologia, psychologia, antropologia kulturowa i inne. Brali w nich udział m.in.: Leo Berman, Ray L. Birdwhistell, Jerome S. Bruner, Erik H. Erikson, Erving Goffman, Konrad Z. Lorenz, Margaret Mead, Karl H. Pribram, Claude Shannon czy William Grey Walter. Punktem wyjścia dla syntezy Batesona stała się koncepcja mapy i terytorium (zob. Mapa i terytorium ). Zdaniem uczonego, zharmonizowanie obydwu tych czynników prowadzi do swoistej ekologii umysłu, łączącej holistycznie wszystkie elementy rzeczywistości [1]. System ten nie byłby jednak skuteczny, gdyby nie jego kulturowe podstawy, przekazywane z pokolenia na pokolenie.

Według Batesona, komunikacja pełni w kulturze niezwykle istotną rolę, ponieważ spaja jej trzy poziomy, czyli życie społeczeństwa, jego etos oraz przyjmowane i przechowywane w jego obrębie wzorce zachowań [2]. Ten kompleks jest przekazywany członkom danej społeczności od urodzenia w procesie nauczania. Pierwszy etap edukacji odbywa się w sposób niejako naturalny – dziecko mimowolnie uczestniczy w życiu swoich rodziców, czy opiekunów, obserwuje i naśladuje ich zachowania, dlatego nauka odnosi się przede wszystkim do obszaru zachowań niewerbalnych. Bateson wyróżnił jeszcze cztery dalsze poziomy, obejmujące coraz bardziej złożone i abstrakcyjne zadania, które wymagają rosnącego osobistego zaangażowania ucznia. W rezultacie komunikacja pomaga w integracji wszystkich aspektów życia człowieka.

Czasami jednak proces komunikacyjnej edukacji ulega zaburzeniu, które wywołuje m.in. sytuacja podwójnego wiązania (double bind) [3], [4], [5]. Polega ono na sprzeczności wyrażonej w komunikacie. Dzieje się tak na przykład, gdy matka mówi dziecku, że może wybrać sobie kolor czapki, lub krój spodni, ale niezależnie od jego decyzji, okazuje potem swoje niezadowolenie. Podobnie, gdy dziecko słyszy od rodzica: „Musisz mnie kochać” – najpierw dociera do niego wezwanie dotyczące powinności, której się od niego oczekuje, a jednocześnie zdaje ono sobie sprawę, że uczucie prawdziwej miłości jest spontaniczne i nie ma nic wspólnego z przymusem. Podwójne wiązanie rozdwojone pojawia się natomiast w sytuacji, gdy dwoje rodziców deklaruje sprzeczne oczekiwania wobec dziecka, które wie, że cokolwiek zrobi, spotka się z odrzuceniem jednego z nich. Jeśli ten rodzaj komunikacji dominuje w kontaktach rodziców z dzieckiem lub pojawia się często, ma bardzo destrukcyjny charakter i może prowadzić do ukształtowania osobowości schizoidalnej. Podwójne wiązanie nie ogranicza się do relacji rodzinnych, występuje również często w innych systemach, na przykład zawodowych czy partnerskich.

Koncepcje Batesona wykorzystał w swojej pracy Paul Watzlawick (1921-2007), psychoterapeuta rodzin, związany z Mental Research Institute w Palo Alto. Podkreślał on, że komunikację zawsze tworzy zarówno przekaz treści, jak i towarzyszące mu relacje w rodzinie czy grupie. Jego podstawową tezą było stwierdzenie, że człowiek nie może się nie komunikować [6]. Na tej bazie powstał model komunikacji nazywany interpersonalnym lub orkiestralnym [7]. Model orkiestralny był wynikiem badań nad rodzinami, jednakże na analogicznych zasadach działają również inne grupy edukacyjne, czy organizacyjne. Tworzą one systemy, w których ludzie uczestniczą, przyjmując obowiązujące w nich reguły zachowań. W tej perspektywie, wszystko jest komunikacją, a co za tym idzie – nie ma możliwości jej zaprzestania. Ludzie komunikują się więc również, gdy jedynie przysłuchują się innym, milczą i nie odpowiadają albo dają radykalnie wyraz temu, że nie chcą dalej uczestniczyć w wymianie zdań i opuszczają dyskutującą grupę. Trzeba przy tym pamiętać, że zamierzona nieobecność może być ważnym sygnałem, jednakże w komunikacji grupy nie uczestniczy człowiek, który zupełnie rezygnuje z fizycznej obecności w niej.

W tym ujęciu, istnienie obserwatora badającego komunikację w sposób zdystansowany i w pełni obiektywny nie jest możliwe. Wynika to stąd, że będzie on zawsze miał jakieś własne zdanie na temat zachodzących interakcji. Ponadto obecność dodatkowego świadka sprawia, że bierze on udział w procesie komunikowania, nawet gdy stara się w niego nie ingerować bezpośrednio. Teza głosząca ciągłość i nieodwołalność komunikacji była również wielokrotnie krytykowana. Jak słusznie zauważa np. Janet Beavin Bavelas, milczenie lub zawieszenie głosu bywa wprawdzie uważane za wyrażenie niechęci, jednak ta opinia nie musi okazać się prawdziwa [8].

Rysunek 1: Zgodnie z modelem orkiestralnym w komunikacji biorą udział wszyscy świadkowie danego wydarzenia. Autor fot. Kyle Smith, źródło: https://unsplash.com/photos/IVsRzbGUkZg

Komunikowanie w rodzinie czy grupie przebiega symetrycznie albo komplementarnie. W pierwszym przypadku podział władzy pozostaje w równowadze, w drugim – występuje w nim zróżnicowanie. Watzlawick nie oceniał żadnego z tych układów, uznając, że dopóki stanowią one zharmonizowaną całość, w której wszyscy czują się bezpieczni, należy je uznać za właściwe rozwiązania. Każdy system, zwłaszcza rodzinny, ma bardzo duży wpływ na jego uczestników, także wówczas, gdy odrzucają jego zasady. Konflikt nie zawsze ma charakter negatywny, czasami tylko dzięki niemu rodzina może znaleźć nową, bardziej adaptacyjną formułę współistnienia. Transformacja funkcjonowania systemu dokonuje się w procesie przeformułowania, które polega na zmianie perspektywy i zdystansowaniu się wobec konfliktu. W tej sytuacji kluczem staje się dostrzeżenie tego, że inni ludzie mają prawo do własnych poglądów i upodobań, a nawet zarzutów względem siebie, nie mają jednak prawa do krzywdzenia innych. Przeformułowanie wymaga wyjścia poza własne irracjonalne i niedojrzałe wyobrażenia o świecie, dlatego Watzlawick nazywał ten proces budzeniem ze snu i otwieraniem oczu na otaczającą rzeczywistość [9].